Πώς μιλάω με το παιδί για επιστήμη : 

Ερωτήσεις που ανοίγουν το μυαλό 

Οι καλές ερωτήσεις ανοίγουν δρόμο σε σκέψη, αυτονομία και ακρίβεια. Όταν η διδασκαλία είναι δομημένη (μικρά ξεκάθαρα βήματα, συχνοί έλεγχοι κατανόησης) και συνοδεύεται από στοχευμένη ανατροφοδότηση, τα μαθησιακά αποτελέσματα βελτιώνονται αισθητά (Rosenshine, 2012· Wisniewski, Zierer, & Hattie, 2020). Οι ερωτήσεις βοηθούν επίσης την ανάκληση γνώσης και τη σύνδεσή της με ό,τι ήδη ξέρει το παιδί—δύο πυλώνες ισχυρής μάθησης (Karpicke & Blunt, 2011· Pressley et al., 1992).

Πέντε αρχές που “ξεκλειδώνουν” τη συζήτηση

1. Ρώτα αληθινές ερωτήσεις (όχι quiz)
   Τι σημαίνει «αληθινή» ερώτηση; Είναι η ερώτηση που δεν κυνηγά μία λέξη–απάντηση, αλλά ζητά σκέψη και τεκμηρίωση. Αντί για «Το νερό βράζει στους 100°C;», προτίμησε «Τι παρατηρείς όταν ζεσταίνουμε το νερό; Πώς το εξηγείς; Τι θα σε έπειθε ότι η εξήγησή σου στέκει;». Με τέτοιες ερωτήσεις δείχνεις στο παιδί ότι το ζητούμενο είναι ο συλλογισμός, όχι η αποστήθιση. Είναι το πνεύμα των σωκρατικών ερωτήσεων: οδηγούμε με ερωτήματα που ανοίγουν δρόμους («Διευκρίνισέ το», «Ποια στοιχεία έχεις;», «Τι άλλη εξήγηση υπάρχει;») αντί να δίνουμε έτοιμες λύσεις.

Πώς το κάνω:

• Ξεκίνα με «Τι παρατηρείς;» → πήγαινε σε «Πώς το εξηγείς;» → κλείσε με «Τι θα σε έπειθε;».

• Όταν η απάντηση είναι λανθασμένη ή μισή, μην τη διορθώνεις κατευθείαν· ρώτα «Τι στοιχείο μας λείπει; Πού θα το βρούμε;».

Απόφυγε: 

ερωτήσεις-παγίδες («Σίγουρα;»), ή «καθοδηγητικές» που υπαγορεύουν την απάντηση. Στόχος είναι το παιδί να χτίσει μόνο του το σκεπτικό του. (University of Connecticut).

2. Άφησε “χρόνο αναμονής”
   Μετά από κάθε ερώτηση, μέτρα σιωπηλά 3–5″ πριν ξαναμιλήσεις. Αυτή η μικρή παύση δίνει χώρο στη σκέψη, ανεβάζει την ποιότητα και το μήκος των απαντήσεων, και «ανοίγει μικρόφωνο» σε παιδιά που συνήθως σιωπούν. Δούλεψε το και μετά την απάντηση: κάνε άλλη μία παύση πριν σχολιάσεις (δείχνει σεβασμό και προσκαλεί αυτοδιόρθωση).

Πώς το κάνω:

• Κάνε την ερώτηση → κοίτα με ενδιαφέρον → μέτρα μέχρι το 5 → μετά επανέρχεσαι.

• Αν δεν έρχεται απάντηση, πρόσφερε μικρό “σκαλοπάτι” («Διάλεξε ανάμεσα σε Α ή Β»· «Τι θα γινόταν αν…;»).

Απόφυγε: να ξαναδιατυπώνεις την ίδια ερώτηση πολύ γρήγορα ή να την απαντάς εσύ. Η σιωπή είναι εργαλείο μάθησης — όχι κενό. (Rowe, 1986).

3. Χτίσε “σκαλοπάτια” (scaffolding) στη Ζώνη Επικείμενης Ανάπτυξης
   Η ΖΕΑ (ZPD) είναι το «αμέσως-επόμενο επίπεδο» που μπορεί να φτάσει το παιδί με λίγη στήριξη. Τα «σκαλοπάτια» είναι αυτή η προσωρινή βοήθεια — υπόδειξη, υπενθύμιση στόχου, διάσπαση σε βήματα, ένα παράδειγμα-μοντέλο. Δίνουμε τόση βοήθεια όση χρειάζεται τώρα και την αποσύρουμε σταδιακά καθώς το παιδί αυτονομείται.

Πώς το κάνω:

• Διάσπασε: «Ποιο θα ήταν το πρώτο βήμα; Τι κρατάμε ίδιο για δίκαιο πείραμα;».

• Εστίασε: «Ποιο στοιχείο είναι κρίσιμο εδώ;».

• Μοντελοποίησε και απόσυρε: «Δείχνω 1 φορά → τώρα εσύ με μικρή βοήθεια → τώρα μόνος/η σου».

Σήματα ρύθμισης: αν το παιδί κολλάει, πρόσθεσε στήριξη· αν βαριέται, απόσυρε. Προσοχή να μην καταλήξεις να «το κάνεις εσύ» — τότε δεν μαθαίνει. (Vygotsky, 1978· Wood, Bruner, & Ross, 1976) 

4. «Γιατί/Πώς;» = βαθύτερη κατανόηση
   Οι ερωτήσεις «γιατί/πώς» ζητούν αιτιολόγηση και σύνδεση με ό,τι το παιδί ήδη ξέρει — αυτό λέγεται επεξηγηματική διερεύνηση και δυναμώνει τη μνήμη και την κατανόηση. Π.χ. «Γιατί η σκιά μεγαλώνει όταν χαμηλώνει ο ήλιος;» ή «Πώς θα το εξηγούσες σε έναν μικρότερο φίλο;». Έτσι το παιδί στήνει γέφυρες ανάμεσα στη νέα ιδέα και στις εμπειρίες του.

Πώς το κάνω:

• Ζήτα παράδειγμα («Πού το έχεις ξαναδεί;»), αντίθετο παράδειγμα, ή μια δοκιμή που θα το επιβεβαιώσει/διαψεύσει.

• Αν ακούσεις απάντηση-«slogan», ρώτα: «Τι σε πείθει περισσότερο; Ποια στοιχεία έχουμε;».

Απέφυγε: «Γιατί;» που ακούγεται σαν ανάκριση. Μαλάκωσε: «Τι σε κάνει να το πιστεύεις;» ή «Πώς έφτασες εκεί;».  (Pressley et al., 1992).

5. Ζήτα “ανάκληση”, όχι να δει/διαβάσει ξανά
   Η ανάκληση είναι όταν το παιδί ξεδιπλώνει με δικά του λόγια τι έμαθε — χωρίς να κοιτά σημειώσεις. Είναι ισχυρότερη από το «ξαναδιάβασε» γιατί χτίζει σταθερά ίχνη μνήμης. Ζήτα: «Πες μου τι είναι/γιατί συμβαίνει/δώσε ένα παράδειγμα». Δουλεύει τέλεια σε μικρούς ελέγχους κατανόησης στο τέλος: 1–2 ερωτήσεις, 60–90″.

Πώς το κάνω:

• 3–2–1 στο τέλος: «3 ιδέες που θυμάσαι, 2 απορίες, 1 πράγμα που θα δοκιμάσουμε».

• Κάρτες (ή απλά χαρτάκια): μία πλευρά «ερώτηση», άλλη «απάντηση» — 2′ επανάληψη.

• Error log: κρατάμε τα συνηθισμένα λάθη και ξανακάνουμε ανάκληση μετά από 2–3 μέρες.

Απέφυγε: ατέλειωτα πολλαπλής επιλογής χωρίς συζήτηση· δίνουν ψευδαίσθηση μάθησης. Η ανάκληση να είναι σύντομη, συχνή και χαμηλής πίεσης.  (Karpicke & Blunt, 2011· Rosenshine, 2012).

Μικρά καθημερινά παραδείγματα

Στην κουζίνα — μείγμα & θερμοκρασία
Γονέας: «Τι παρατηρείς όταν ζεσταίνουμε τη σοκολάτα;»
Παιδί: «Λιώνει και γίνεται πιο ρευστή.»
Γονέας: «Πώς νομίζεις ότι αλλάζουν τα μόρια; Τι θα σε έπειθε;»
Scaffold: «Αν τη βγάλουμε από τη φωτιά, τι περιμένεις να γίνει; Πώς το ελέγχουμε δίκαια;» (ZPD/scaffolding: Vygotsky, 1978· Wood et al., 1976)

Στο πάρκο — σκιά & κίνηση
«Πώς αλλάζει η σκιά όταν πλησιάζεις την πηγή φωτός; Αν διπλασιάσουμε την απόσταση, τι προβλέπεις; Θες να το μετρήσουμε;»
(περιμένω 3–5″ πριν μιλήσω ξανά) (Rowe, 1986)

Στις ειδήσεις — “εντυπωσιακή” δήλωση
«Αν αυτό είναι σωστό, ποια δεδομένα θα το έδειχναν; Πού θα τα βρούμε;»
«Ποια άλλη εξήγηση χωρά; Τι θα μας έκανε να αλλάξουμε γνώμη;»
(Socratic διευκρίνιση/τεκμηρίωση: University of Connecticut CETL, n.d.)

Πώς ρωτάμε ανά ηλικία — δύο χρήσιμες φράσεις

6–9 ετών

• «Τι βλέπεις/ακούς/νιώθεις;» (παρατήρηση)

• «Τι θα γίνει αν…; Γιατί το πιστεύεις;» (πρόβλεψη με εξήγηση)
  
  

10–12 ετών

• «Πώς θα το ελέγχαμε δίκαια; Τι πρέπει να μείνει ίδιο;» (μεταβλητές)

• «Ποιο κομμάτι σε μπερδεύει; Πώς μπορούμε να το σπάσουμε σε βήματα;» (scaffold)
  
  

13–18 ετών

• «Γιατί συμβαίνει αυτό; Λες να υπάρχει μοντέλο/νόμος/τρόπος που να ταιριάζει εδώ και να μπορεί να το περιγράψει; Πώς θα το δοκιμάσουμε;»

• «Τι σε έπεισε περισσότερο: τα δεδομένα ή η εξήγηση; Γιατί;» (κριτική σκέψη)
  
  

Συνηθισμένα λάθη — και πώς να τα αλλάξουμε

• Καταιγισμός ερωτήσεων. → Μία καλή ερώτηση, παύση, ακρόαση (Rowe, 1986).

• Καθοδηγητικές ερωτήσεις. → Ουδέτερη διατύπωση: «Τι σε οδηγεί σε αυτό το συμπέρασμα;» (University of Connecticut.).

• Μικρή διάλεξη αντί για διάλογο. → «Τι θα μας έδειχνε αν έχουμε δίκιο;» (πειραματική σκέψη/έλεγχος μεταβλητών).

• Άμεση διόρθωση χωρίς ανατροφοδότηση (feedback). → Σύντομο feedback που λέει τι λειτούργησε, τι όχι και το επόμενο βήμα (Wisniewski et al., 2020).

Πηγές-κλειδιά

1. Karpicke, J. D., & Blunt, J. R. (2011). Retrieval practice produces more learning than elaborative studying with concept mapping. Science, 331(6018), 772–775. https://doi.org/10.1126/science.1199327www.science.org/doi/10.1126/science.1199327

2. Pressley, M., Wood, E., Woloshyn, V. E., Martin, V., King, A., & Menke, D. (1992). Encouraging mindful use of prior knowledge: Attempting to construct explanatory answers facilitates learning. Educational Psychologist, 27(1), 91–109. https://doi.org/10.1207/S15326985EP2701_7 

3. Rosenshine, B. (2012). Principles of instruction: Research-based strategies that all teachers should know. American Educator, 36(1), 12–19, 39. American Federation of Teachers.

4. Rowe, M. B. (1986). Wait-time: Slowing down may be a way of speeding up! Journal of Teacher Education, 37(1), 43–50. https://doi.org/10.1177/002248718603700110

5. University of Connecticut — Center for Excellence in Teaching and Learning. (n.d.). Socratic questions. Retrieved from https://cetl.uconn.edu/resources/teaching-your-course/leading-effective-discussions/socratic-questions/

6. Vygotsky, L. S. (1978). Mind in society: The development of higher psychological processes. Cambridge, MA: Harvard University Press.

7. Wisniewski, B., Zierer, K., & Hattie, J. (2020). The power of feedback revisited: A meta-analysis of feedback’s effects on learning. Frontiers in Psychology, 10, 3087. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2019.03087

8. Wood, D., Bruner, J. S., & Ross, G. (1976). The role of tutoring in problem solving. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 17(2), 89–100. https://doi.org/10.1111/j.1469-7610.1976.tb00381.x

© 2025 Δημήτριος Κ. Μίχος — MichosLab.

Συντάχθηκε από τον/την Δημήτριο Κ. Μίχο με υποβοήθηση ΑΙ (ChatGPT) για οργάνωση και γλωσσική διατύπωση. Οι τελικές διατυπώσεις εγκρίθηκαν από τον/την συγγραφέα. 

Άδεια: CC BY-NC-ND 4.0 — επιτρέπεται αναδημοσίευση ως έχει, μη εμπορικά, με αναφορά. 

Αναφορά που ζητείται: «Δ. Κ. Μίχος - michoslab.gr (2025), [Πώς μιλάω με το παιδί για επιστήμη : Ερωτήσεις που ανοίγουν το μυαλό], www.michoslab.gr» 

Όροι άδειας: https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/ — Επικοινωνία: info@michoslab.gr

Σημ.: Τα λογότυπα και τυχόν εικόνες/γραφικά τρίτων εξαιρούνται και υπόκεινται στους δικούς τους όρους.